Tanışma fırsatını kaçırdığım ne kadar insan varsa hepsine bu parça

Kendilerini Unutanlar: Bir Alzheimer Hastasının Hikayesi

Kendilerini Unutanlar: Bir Alzheimer Hastasının Hikayesi

Gelip geçen zaman değil

Göçüp giden bedenler

Göçüp giden eşimiz, dostlarımız…

Göçüp giden heyecanımız ve rüyalarımız….

Göçüp giden anılarımız ve artık ansıyamadıklarımız

Göçüp giden biziz!

Zaman bir kavram, biz bulduk. O, hiç değişmez. Bunu anlayabilmek için saate değil aynaya bakmak gerekir. Zaman henüz yerini başka bir şeyle dolduramadığımız en verimsiz organımız, en bereketsiz, en kısır tarafımızdır. Kanserden çok zamanla ölür insanlar! Ve bizler genelde parça parça ölürüz!

Kişinin yaşadığının belgesi anılarıdır. Anılarımız ve düşüncelerimiz ise zamanın mührüdür. Zamana bu mührü vurmak önemlidir. Başkalarının da bizi unutmaması önemlidir. Unutulmaktan endişe duyarız. En korkuncu ise kişinin kendisini unutmasıdır. Ne var ki bu gerçekleştiğinde ise kişi bunun farkında bile olmayacaktır.

Edebiyat, düşünce, duygu veya herhangi bir hakikati veya herhangi bir fikri anlatma mücadelesinin yanında unutmanın da mücadelesini verir. Yaşanılan aşk acısına ve anıların sebep olduğu mutsuzluklara karşı verilen bir tepkidir unutma çabası. Düşünen için mutsuzluk ve huzursuzluk onun yurdudur. Tek kurtuluş ise düşünmemektir. Düşünmeyi dahi unutabilmektir. Bu, kişinin kendinden kaçışı, zihniyle girdiği kıyasıya bir mücadeledir. Örneğin, Küçük Prens’te, Küçük Prens bir gezegene gider ve orada bir ayyaşı görür. Orada fazla zaman geçirmese de içi hüzünle kaplanır. Ayyaş adam sürekli içmektedir. Hem de utancını unutmak için içmekte… Eğer düşünmenin verdiği mutsuzluğun zirvesi varsa bu kesinlikle Cioran’dır. Uykusuz bir ömür geçirmiş, düşünceleri Alzheimer olana kadar yakasını bırakmamıştır. Bu konuyla ilgili olarak:  “ Bir uykusuzun, her gün çarmıha gerilmesinin yanında, İsa’nın bir kerecik çarmıha gerilmesi nedir ki?” der.  Unutmak bir dua bile olabilir bu yüzden. Jacques Brell bir şarkısında: “Size, ne sevmeniz gerekiyorsa sevmenizi ve ne unutmak gerekiyorsa unutmanızı diliyorum.” der. Bu açıdan bakınca unutmak veya düşünmemek, sağlıklı biri için huzuru bulmanın bir yolu olabilir.

Bir hastalık olarak Alzheimer’de ise, unutmamak, bu hastalığa karşı verilen mücadelenin adıdır. Bu hastalığın teşhisi(en başta), bir ömür içini doldurmaya çalıştığımız zamanın mührünün kırılması, anıların ve bilginin istemsiz olarak kaybedilmesi yani zamansız yaşamak demektir. Ülkesiz, idealsiz kalmak, yaşamı insanların arasında tek başına geçirmek, sosyal yaşamdan sürgün edilmek, hiçbir şeye hiçbir yere ait hissetmemektir.

Bir Alzheimer Hastasının Hikayesi

“Varda bana bebek geldi.

El bebek gül bebek büyüttüm.

Kendimden önce ona baktım ve

benim ellerimde toprağa gidecek.

Arkasından bir zaman sonra ben de yalan olacağım.”

Alaettin Topuzoğlu, Adapazarı’nda, gençlik yıllarında fayton kullanarak geçimini sağlayan, daha sonraları nalbantlık yapan bir hayvan severdir. 1933 doğumlu Alaettin Bey, nalbantlık işini teknolojinin hızı karşısında sürdürememiş ve hayvanlar için kepek satarak ailesini geçindirmiş, yarış atı alma hayaliyle sürekli para biriktirmiştir.

“Hayal et, Hayallerin Gerçek olana dek hayal et” Aerosmith-Dream On

Alaettin Bey’in yaşamının dönüm noktası ise hayalini gerçekleştirmesiyle, Varda ve Sabire adında iki yarış atı almasıyla değişir. Varda ile Sabire henüz aldığında taydır ve Varda’nın ayağı sakattır. Çevresindeki insanlar Varda’nın koşmasının imkansız olduğunu ve onu kesmesini önerirler. Alaettin Bey ise Varda’yı ticari bir kazanç olarak görmeyip onu evladı gibi benimser. Bu iki atı sanki çocuklarıymış gibi sever ve ilgilenir. Her sabah erkenden kalkıp atlarının yemlerini bir saatlik uğraşla hazırlar, atlarını tımarlar, masaj yapar ve bu ilgisini hiç eksiltmeden her gün tekrarlardı. Tüm yaşamı boyunca atlarla iç içe olan biri için bu kadar çabanın sebebi sadece sevgidir.

Maddi zorluklardan ötürü hepimiz bazen zor bir seçim yapmak zorunda kalabiliriz. Bir seçim yapmak demek aslında başka bir şeyden vaz geçmek demektir. Alaettin Bey de bu iki ata bakacak maddi desteği zamanla sağlayamaz hale geldiği için bir seçim yapmak zorunda kalır. Evladı gibi sevdiği atlardan birini satmaya karar verir ve Sabire’yi satar. Sabire’nin satışından temin ettiği parayı Varda’nın iyileşmesi için harcar ve Varda’yı yarışlara hazırlar.

Doksanlı yıllarda Adapazarı’nda açık at yarışları yapılıyordu. Alaettin Bey, “bu at işe yaramaz, bunu kes” dedikleri atı ilgi ve sevgisiyle iyileştirmiş, açık yarışlara katılacak hale getirmişti. Varda da bu ilgi ve sevginin karşılığını katıldığı yirmi dört yarışın yirmi üçünü kazanarak fazlasıyla verir. Bu noktada dikkat edilmesi gerekilen nokta bu yarışlar günümüz Veli Efendi yarışları gibi yüklü paralar kazandıran yarışlar değildir. Alaettin Bey’in amacı da Varda üzerinden para kazanmak değildir. Yirmi üç yarış kazanan Varda’yı zengin at çiftliklerine satmaması bunun ispatıdır. Varda’yı satın almayı çok isteyen biri, atı neden satmadığını sorduğunda Alaeddin Bey’in cevabı şu olur: “Varda bana bebek geldi.

El bebek gül bebek büyüttüm. Kendimden önce ona baktım ve benim ellerimde toprağa gidecek.

Arkasından bir zaman sonra ben de yalan olacağım.”

Yaşlanmanın tek tesellisi, çevremizdeki her canlının da yaşlanması ve her nesnenin de eskimesidir. Bu konuda kimse yalnızlıktan şikayet edemez! Alaeddin Bey yaşlandı, Varda ise yaşlandı ve öldü. Alaeddin Bey de dediği gibi onu elleriyle gömdü. Varda’yla ilgilenmek için girdiği ahırın önünde boş ahıra bakıp iç çekerek bu duruma alışmaya çalıştı. Unutulmamalıdır ki ölüm, sevenleri ayırabilir fakat aralarındaki bağı koparmaya gücü yetmez.

Alzheimer

Alaeddin Bey zamanla yürümekte sıkıntı çekmeye başlar. Zaten kilolu olan Alaeddin Bey daha az hareket etmesi sebebiyle kilo almaya devam eder. Aynı zamanlarda konuşmalarında aksaklıklar, sürekli aynı soruları sormalar ve agresiflikler baş gösterir. Eve çağrılan doktorun teşhisi bellidir…

Zamanla hırçınlığı ve unutkanlığı arttı. Eskiye dair konuştuğunda ise anıları hep Varda’yla ilgiliydi. Gece uyanıp “beni vuracaklar” diye çığlıklar atan, halüsinasyonlar gören Alaeddin Bey gariptir Varda’yı öylesine içselleştirmiş ki anılarının çoğu Varda’yla ilgilidir.

Hastalıkta geldiği noktada artık maalesef Alaeddin Bey her şey için beklemek zorundadır. Yemek yemek için bekliyor, tuvalete gitmek için bekliyor, duş almak için bekliyor, yatmak için, giyinmek için bekliyor, tek başına hiçbirini yapamıyor ve sürekli birilerinin yardımını bekliyor.

Fotoğraflar, Alaeddin Bey’in torunu Emre Gülfidan tarafından, dedesinin Alzheimer ile olan mücadelesini anlatmak için çekilmiştir. Anlattığım hikaye de Emre’nin dedesinin vaktiyle kendisine anlattıklarının bir özetidir. Emre, dedesine onun fotoğraflarını çekmek için izin istediğinde Alaeddin Bey izin verir fakat bir istediği vardır;

Vardayla birlikte bir fotoğrafını çekmesini ister torunundan…

Yazı dışı, konu içi, Türkiye'de Alzheimer:

Türkiye Alzheimer Derneği’nden Prof. Dr. Işın Baral Kulaksızoğlu’nun söylediğine göre, bu hastalığın pençesinde şuan ülkemizde 65 yaş üzeri her yüz kişiden 5’i, 85 yaş üzeri yaşlılarda ise her yüz kişiden 45’i Alzheimer hastasıdır. Ülkemizde şuan 65 yaş üzeri, yaklaşık olarak 400.000 insan Alzheimer’le mücadele ediyor. TÜİK “İstatistiklerle Yaşlılar” raporunda, ölüm nedeni verilerine göre, 2010 yılında Alzheimer hastalığından ölen yaşlı nüfus oranı %2,7 iken bu oran 2011 yılında %2,9, 2012 yılında ise %3,4’e yükselmiştir.

Yazı: Durukan Abdulhakimoğulları

Fotoğraflar: Emre Gülfidan
Fanzin metresi Nisan 2015

Alev ERKİLET - Mahremiyetin Dönüşümü: Değer, Taklit ve Gösteriş Tüketimi Bağlamında “İslami” Moda Dergileri

Gösteriş tüketiminin en iyi temsil edildiği alan giysidir.

Mahremiyetin Dönüşümü:

Değer, Taklit ve Gösteriş Tüketimi

Bağlamında “İslami” Moda Dergileri

Alev ERKİLET

Özet: Bu yazıda, son dönemde yaygınlaşmakta olan İslami moda dergilerinin

moda/kılık kıyafet sosyolojisi açısından analizi yapılmaktadır. Bu amaçla, ilk olarak

giyimin/elbisenin sosyolojik olarak nasıl ele alınabileceği üzerinde durulmuş

ve Sorokin, Simmel, Veblen ve İbni Haldun gibi sosyal bilimcilerin giyim/moda

olgusuna yaklaşımları değerlendirilmiştir. İkinci olarak da söz konusu dergilerin

içerik ve söylemleri incelenmiştir. İslami moda dergilerinin, Müslümanların “sınıf-

temelli sosyal farklılaşma” ve “mahremiyet” konusundaki değerlerini ciddi

anlamda değiştirmeye başladığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar kelimeler: Moda sosyolojisi, P.A. Sorokin, G. Simmel, T. Veblen, İbni

Haldun, tabakalaşma, toplumsal sınıf, gösteriş tüketimi, mahremiyet.

Giriş

Türkiye’de giyim/kılık kıyafet sosyolojisi, -kısmen de kültür sosyolojisinin

kaderini paylaşarak- akademinin öncelikli inceleme konularından

biri olmamıştır. Bu alanda yapılmış çalışmalar, daha ziyade

Müslüman kadının bedeni üzerindeki iktidar mücadelesini ortaya çıkarma

amacı güder (İlyasoğlu 1994; Barbarosoğlu 1995; Göle 1998; Ramazanoğlu

2000; Şişman 2004; Erkilet 2004; Aktaş 2006; Göle 2013

vd.). “Sömürgecilerin”, “batıcı yerli elitlerin” ya da “İslamcıların”

kadın bedeni üzerinden dolayımlanan söylemleri, düşünürlerin ve başörtülü

kadınların görüşlerine, siyasetçilerin manifesto ve icraatlarına

ve dönemin önde gelen dergilerinin içeriğine bakılarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu açıdan bakıldığında, medya içerikleri ile kılık kıyafet

analizleri arasında her zaman sıkı bir bağlantı olmuştur. Özel alan-kamusal

alan tartışmaları da genellikle bu izlekler üzerinden yürümüştür.

2000 yılından bu yana yaşanan gelişmeler, kadın-beden-kamusal

alan tartışmalarını oldukça karmaşıklaştırmıştır. Daha önce kamusal

alanda bulunması –gelenekçiler tarafından evde kalmasının daha uygun

olduğu düşünüldüğü için, seküler dünya görüşünü benimseyenler

açısından ise kamusal alana başörtülü çıkması bir tehdit/meydan okuma

olarak algılandığı için- sorunsallaştırılan başörtülü kadınlar, bugün

özgürlükler ve haklardan ziyade moda ve tüketim bağlamında ele alınmaktadır.

Bu yazıda, bütünsel bir kadın/beden/kamusal alan tartışması

yapılmayacaktır. Daha çok, giyim/moda konusuna klasik sosyolojide

nasıl yaklaşıldığı üzerinde durulacak ve buradan hareketle son dönemde

gündemde olan İslami moda/tesettür dergilerinin genel bir değerlendirmesi

yapılacaktır. Bu değerlendirmelere, alanı bütünüyle taramaktan

kaynaklanan genellemeler olarak değil, olguyu nasıl okuyabileceğimize

dair ilk öneriler olarak yaklaşılmalıdır.

Pitirim A. Sorokin ve Giyim-Değer İlişkisi

Giyim tarzları, eşya kullanımları, lezzet ve tatlar konusundaki tercih

ve yönelimlerin neyin fonksiyonu olduğu kültür kuramcıları tarafından

tartışılagelmiştir. Bu bağlamda en bütünlüklü yaklaşımlardan

birini geliştirmiş olan Sorokin, giyimin de içinde yer aldığı maddi kültürün

toplumsal değerlerin bir fonksiyonu olduğunu belirtmektedir. Ona

göre her kültür üç bileşenli bir yapı arz eder: Anlamlar/değerler, insanlar/

davranışlar ve araç-gereçler/maddi kültür unsurları (Sorokin 1964; ayrıca

Erkilet 2013: 17-25). Normal şartlar altında, her bütünleşmiş kültür

sistemi özünde soyut olan anlam ve değerler ile onları yaşayan, taşıyan,

aktaran insanlar ve değerlerin “taşa kazınmış hali” olan maddi kültür

unsurlarından oluşur. Bu üç bileşen arasında anlam etrafında bütünleşme

durumu vardır. En basit ifadesiyle insan, neye inanıyorsa ona göre

davranır, kendinden sonraki kuşakları ona göre sosyalleştirir ve nihayet

o değer yargıları ile tutarlı araç/gereçler kullanır. İçinde yaşadığı binaların

estetik ve tasarımıyla, ibadethaneleriyle, giymek için seçtiği malzeme ve

biçimlerle kültüre omurga veren değer sistemleri arasında bir tutarlılık

mevcuttur. Bu açıdan bakıldığında, giyimin ya da diğer bir maddi kültür unsurunun değerden bağımsız olduğu düşünülemez; giyim de sosyolojik

açıdan belirli bir değerin göstereni olarak okunmak durumundadır.

Bu okuma estetik tasarımdan, malzeme seçimine, ürünün maliyetinden,

kullanımının toplumsal etkilerine kadar uzanan bir ölçekte gerçekleştirilebilir.

Sorokin’in maddi kültüre ilişkin olarak ortaya koyduğu çerçeve

oldukça geneldir. Bu nedenle, giyim ve moda konusuna odaklanmış çalışmalara

da göz atmak gerekir. Örneğin, kurucu babalardan biri olduğu halde

tezleri Türkiye sosyolojisinde fazla dillendirilmemiş düşünürlerden

biri olan G. Simmel 1904’te moda başlıklı bir makale yazmış ve olguyu

bir sosyolog ve sosyal psikolog gözüyle çözümlemeye çalışmıştı.

Georg Simmel ve Taklit Olarak Moda

Simmel modayı insan doğasındaki ikiliklerle ve sınıf olgusuyla

ilişkilendirerek ele almaktadır. Ona göre, “moda her şeyden önce bir

taklit ve bundan ötürü de bir sosyal eşitleme biçimidir ama paradoksal

olarak, kesintisiz biçimde değişmesi nedeniyle zamanları ve toplumsal

tabakaları birbirinden ayırır. Aynı sınıftan olanları birleştirirken, onları

diğerlerinden ayırma işlevi görür” (Simmel 1957: 541)

Simmel’e göre moda, öncelikle, insani varoluşun içerdiği ikiliğin (dualitenin)

bir fonksiyonu olarak anlaşılmalıdır. Ona göre insan varlığının

temelinde, kadın/erkek olmak, genellemek/özelleştirmek, bir örneklik

ihtiyacı/farklılaşma, dinginlik/aktivite ihtiyacı gibi ikilikler zaten içkin

olarak vardır. Süredurum, birlik, benzerlik ile değişim, uzmanlaşma, özgünlük

eğilimlerini aynı anda ve tümüyle tatmin edecek moda dışında

hiçbir kurum, yasa, yaşam formu yoktur (Simmel 1957: 542). Simmel taklidin

cazibesini, fazlaca bireysel ve yaratıcı uygulama gerektirmemesinde

görmektedir. Ona göre, bir taklit olarak moda, bireye eylemlerinde yalnız

olmadığı yönünde bir tatmin verir. Her taklit edişimizde, sadece yaratıcı

eylem talebimizi değil, eylemin sorumluluğunu da başkalarına devrederiz.

Simmel (1957: 543) bu karmaşık denklemi şu formülle özetlemektedir:

Taklitçi ölümlü, pasif bireydir, sosyal benzerliğe inanır, kendini

mevcut sosyal ögelere uyarlar. Taklitçi ölümlünün karşıt kutbunu

oluşturan teleolojik (erekli) birey ise, sürekli deneyimler, durup dinlenmeden

çabalar, kendi kişisel kanılarına yaslanır. Modanın özelliği bu

iki karşıt eğilimi aynı anda karşılamasıdır… Moda verili bir örneğin

taklididir ve sosyal uyarlanma ihtiyacını tatmin eder ama aynı zaman da içeriklerin daimi değişimi yoluyla farklılaşma, benzemezlik eğilimi,

değişim ve çelişme arzusunu da tatmin eder”.

Simmel’e (1957: 544-546) göre, modada taklit ögesi ne kadar önemliyse,

sınır çizme de o kadar önemlidir. Zira moda, sınıf ayrımlarının bir fonksiyonudur,

aynı sınıftan olanlarla birlik halini simgelerken ve tam da bundan

dolayı diğer grupları dışlar. “Son moda”nın sadece üst sınıfları ilgilendirmesi

bundandır. Alt sınıflar onları taklide ve bu yolla kendilerine çizilen

sınır hattını aşma çabasına girdiği an, üst sınıflar bundan yüz çevirir ve

kendilerini kitlelerden ayrıştıracak yeni bir stil benimserler. Simmel moda

sınıf ilişkisini somut örnekler üzerinden göstermeye çalışmıştır. Örneğin

Güney Afrika’daki Bantu kabilesinde sınıf sistemi güçlüdür, bu nedenle

bu toplulukta moda olgusu gözlenir ve hızla değişir. Oysa Buşmanlar’da

sınıf sistemi olmadığı için bu halkın takı ve giysilerinde fazla bir farklılaşma

ve değişme görülmez. Benzer şekilde, 14. yüzyıl sonu Venedik’inde de

erkek modası gözlenmez. Simmel’e bunun nedeni, soylu erkeklerin hepsinin

“sayılarının azlığını alt sınıflara fark ettirmemek” amacıyla ve “yasa

gereği” siyah giymeleridir(1957: 547). Aynı dönemde Floransa’da modanın

gelişmemiş olmasının nedeni ise, herkesin kendi stilini geliştirmiş olması

ve birliğe ihtiyaç duyulmamasıdır Simmel’e göre.

Simmel, modern zamanlarda modanın etkisinin artmasını, yaşam

standartları arasındaki farkların artışına ve “tüm büyük, kalıcı, sorgulanamaz

kanaatlerin sürekli güç kaybetmesine” bağlamaktadır:

“Geçmişle bağların kopması, bugüne odaklanma her alanda modaları

pekiştiriyor, sadece giyimde değil lezzetlerde, kuramsal kanaatlerde

ve yaşamın ahlaki temellerinde de modaların peşinden koşma eğilimi

ortaya çıkıyor(1957: 548)

Simmel’in modayla ilgili saptamalarının belki de en önemlilerinden

biri, moda olgusunu kadınlık hali ile ilişkilendiren açıklamalarında

yatar. Ona göre kadınlar, tarih boyunca özgür olamamışlardır; onun için

de modanın onlara erkeklere nazaran daha fazla hitap etmesi normaldir.

Buna örnek olarak kadının özgürlüğünün arttığı dönemlerle daha bağımlı

olduğu dönemleri ve coğrafyaları karşılaştırma yoluna giden Simmel,

14-15. yüzyıllar Avrupa’sına atıfta bulunmaktadır. Almanya’da bu

dönemlerde “bireysellik” yalnızca erkeklere tanınmış bir ayrıcalıktır

ve kadınların kişisel edimlerde bulunma ve kendini geliştirme hakkı

kısıtlanmıştır. Bu nedenle Alman kadınları çok abartılı ve gösterişli kıyafetleri

ve giyim stillerini benimsemişlerdir. Oysa aynı dönemde İtalyan üst sınıf kadınları Rönesans etkisiyle kendilerine tanınan kültürel

fırsatlardan yararlanıyor, ev dışı aktivitelere katılabiliyorlardı. Eğitim

ve eylem özgürlüğü her iki cinse de eşit olarak tanınmış olduğu için

İtalya’da Almanya’dakine benzer mübalağalı bir kadın modası ortaya

çıkmamıştı(Simmel 1957: 550-551).

Simmel’e göre, tarih boyunca kadınların hayatı son derece kolektif,

bir örnek, eşitleyici koşullara tabi ve benzerlikler üzerine kurulu

olmuştur. Bu nedenle de kadınlar en azından bir alanda, yani modada

farklılaşmak istemişlerdir. Erkekler ise çok-yönlü varlıklardır, bu nedenle

mutlu olmak için giyimlerini değiştirmeleri gerekmez. Moda,

“bir mesleğe yahut unvana bağlı sınıf pozisyonları elde etme imkânına

sahip olmayan kadınlar açısından bu durumu telafi etmenin biricik

yoludur”(Simmel 1957: 551).

Thorstein Veblen ve Gösteriş Tüketimi Kavramı

İktisat sosyolojisinin en önemli isimlerinden biri olan Veblen, giyim

sosyolojisinin de kurucularından sayılır. Veblen’in giyimle ilgili

analizleri aylak sınıf teorisi içinde yer alır. Ona göre, aylak sınıflar, yani

üretim süreci içinde doğrudan yer almayan ancak artı-değere el koyan

gruplar, kendi toplumsal pozisyonlarını vurgulama eğilimi içinde tüketim

yaparlar. Burada tüketimle ihtiyaçların arası açılmış; üst toplumsal

konumu vurgulamanın bir aracı olarak tüketim devreye girmiştir.

Weber’in de (1986: 187)statü gruplarını izah ederken atıfta bulunduğu

üzere, belirli yemekleri yemenin, belirli silahları kullanmanın,

belirli giysileri giymenin ya da amatör sanat etkinliklerinde bulunmanın

üst statü gruplarından olmayanlara yasaklanması yeni bir durum

değildir, geçmişte de söz konusu olmuştur. Nitekim Veblen’e göre de,

üretim karşılığı olmayan tüketim her zaman bireyi onurlandıran bir

durum olarak görülmüştür. Ancak, çalışan ve emeğiyle geçinenler ile

çalışmadan başkalarının çalışmasından yararlananlar arasındaki farkın

“para üzerinden” değerlendirilmeye başlanması artık yeni bir evreye girildiğinin

göstergesidir. Bu evre kapitalizm olarak ifade edilebilir(Veblen

Leisure Class Erişim Tarihi 11.04.2011) http://socserv2.mcmaster.

ca/~econ/ugcm/3ll3/veblen/leisure/chap04.txt).

Veblen’e göre, gösteriş tüketiminin en iyi temsil edildiği alan giysidir.

Giysi yalnızca ödeme kabiliyetinin bir fonksiyonu değildir yani “onu giyenin fiziksel konforunu sağlamak amacıyla değerli malları tüketebileceğini

göstermekle kalmaz, hayatını kazanmak için çalışmak

zorunda olmadığını da” gösterir. Bir başka deyişle, tüketimin gösteriş

tüketimi olabilmesi için giysi, giyenin emek gücüne dayanan, bedensel

çalışma içeren herhangi bir üretken süreçte yer almadığını da açıkça

göstermelidir. Gösteriş tüketimi açısından, giysilerin sürekli yenilenmesi

ve boş/lüzumsuz harcama içermesi lazımdır.

Veblen’e göre, rugan ayakkabılar, kusursuz ketenler, silindir şapkalar,

bastonlar gibi giysi ve aksesuarlar, kullananın, insani ihtiyaçları

karşılamaya dönük herhangi bir işe girişemeyeceğinin de kanıtını oluştururlar.

Kadın giyiminde ise bu bağlantı çok daha açıktır Veblen’e göre.

“Kadın giyimi onu tüm yararlı işler konusunda kudretsiz hale getirir”.

Özellikle Veblen’in yaşadığı dönemde kadın giyiminin temel ögelerinden

birini oluşturan korse, Veblen’e göre ekonomik teori açısından sakatlamanın

yerine ikame edilebilecek bir etkiye sahiptir. Kullananın canlılığını

azaltır ve onu kalıcı ve aşikâr biçimde çalışmaya elverişsiz hale getirir.

Veblen, üst-sınıfa mensup kadınların, aynı sınıftan erkeklere nazaran

işe yarar etkinliklerden daha fazla uzaklaştırılmış oldukları kanısındadır.

Ona göre, kadının alanı çalışarak kazanmanın alanı değildir; güzelleştirmekle

yükümlü olduğu “evin içidir”. Kadın da evin en temel süsüdür.

Veblen bu saptamadan hareketle, üst sınıf kadınların hane halkının para

harcama kapasitesinin göstereni olmaktan başka herhangi bir ekonomik

etkinlik içinde olamadıklarının altını çizer: “Kadınlar kendilerinin efendileri

değil, erkeklerin taşınır malı/kölesidir”. Gösteriş tüketimi yapan üst

sınıf kadın, kendi adına parasal bir başarıyı vurgulamış olmaz; ekonomik

anlamda bağımlı olduğu kişi lehine bir kazanım sağlamış olur ki, bu ilişki

ekonomik teoride “angarya” ya da “kölelik” olarak adlandırılmaktadır.

Kaldı ki, Veblen’e göre, hizmetçiler sınıfı da benzeri bir gerekçeyle ama tabi

hanımefendininkini gölgede bırakmayacak şekilde iyi giyindirilmişlerdir.

Moda bağlamında son bir kuramsal gönderme de yabancı toplumların

giyim kuşam alışkanlıklarının taklit edilmesi bağlamında, İbn-i

Haldun’a ve onun temel sosyolojik eseri Mukaddime’ye yapılmalıdır.

İbn-i Haldun yenilen halkların kendilerini yenenleri, giyim kuşamdan,

atlarını süsleme biçimine, havuzlarına, evlerine ve mobilyalarına kadar

taklit ettiğini söyler. Çünkü yenilmelerinin karşıdakinin üstünlüğünden

kaynaklanması gerektiğine inanmak isterler. Bu üstünlüğün de sadece onun teknik ve askeri becerilerinde değil tüm alanlarda yattığını vehmederler;

taklitle galiplerin zaferlerinin arkasında yatan sırra ermek isterler:

“Nefis ve kalp daima… kendi kavimlerine boyun eğdirmiş olanların

olgunluk ve üstünlüklerine inanır. Bu da boyun eğmesinin kendisini

yenen kimsenin kemal ve fazilet sahibi olmasından ileri gelmiş olduğu

inanında olmasından ve bu hususta yanılmasından ileri gelir… İşte

bu gibi sebeplerden dolayı yenilgiye uğrayan kimse giyim ve kuşam,

hayvana binmek, silahlanmak ve bütün diğer hal ve işlerinde kendisini

yeneni örnek edinir… Bunları gören, bu hallerin istila belgesi olduğunu

hikmet gözü ile görebilirler” (İbn-i Haldun 1988 I. Cilt: 374-376).

IV. “İslami” Moda Dergilerine

Sosyolojik Açıdan Bakmak

2010 yılının ikinci yarısından itibaren Türkiye’nin gündemine giren

ancak 2012 sonu ile 2013 yılı başında, birden çok derginin aynı anda piyasaya

çıkmasıyla dikkatleri üzerine çeken İslami moda [dergisi] olgusu,

çeşitli analiz ve eleştirilere konu olmaktadır (Eraslan 2011; Ramazanoğlu

2012; Aktaş 2013). Âlâ, Hesna, Enda, Şems-i Tûba, İkra ve Aysha olmak

üzere altı dergi bu kategoride sayılmaktadır. Bunlardan bazıları internet

dergiciliğine evrilmiştir (İkra ve Hesna); bazıları hem kadın hem erkek

dergisi olma çabasındadır ve görece daha muhafazakâr tema ve görsellere

yer vermektedir (Şemsi-i Tuba); Enda tüketim boyutu bulunmakla birlikte

daha çok bir kadın ve aile ya da ev dergisi olma özelliğini vurgulamaya

çalışmaktadır; Ala ve Aysha dergileri ise popüler stil/moda, kozmetik, ev

dekorasyon dergisi olarak öne çıkmaktadırlar. Bu yazıda üzerinde duracağımız

örnekler, moda ile ilişkilerini doğrudan ve açık olarak kurduklarından,

ağırlıklı olarak Ala ve Aysha dergilerine gönderme yapmaktadır.

Ancak bu tespit, diğer dergilerin de ortak bir konsept içinde ele alınmayacağı

anlamına gelmez, belki kendi içlerinde karşılaştırmalı bir çalışmaya

konu edilmelerinin yararlı olabileceğini ima eder.

Aralarındaki tüm farklılıklara rağmen, söz konusu dergiler moda

kavramını, bugüne kadar onu eleştirmekle ve aralarına mesafe koymakla

övünen Müslüman kesimin gündemine getirmektedir. Durum bu olunca,

moda ile birlikte gitmek durumunda olan tüketim ve “kamusal alana”

çıkarak üzerindekileri sergilemesi gereken kadın imajını da beraberlerinde

getiriyorlar. Biri hariç diğerleri sadece kadın üzerinde durdukları ve hemen hepsi tesettürlü kadınları hedefledikleri için bunları “tesettür

dergileri” ya da “İslami moda dergileri” olarak adlandırma eğilimi var

(Oğhan 2012, http://www.hurriyet.com.tr/pazar/22261377.asp)

Söz konusu dergilerde dikkati çeken belli başlı özellikleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Giyimde kombin kavramını gündeme getirmeleri: Moda dergileri,

giysileri tek tek değil, elbise, çanta, ayakkabı, eşarp ve

takılarıyla bir bütün olarak sunmakta ve böyle tüketilmesini

önermektedirler. Her güne ya da her etkinliğe ayrı bir kombin

önerisiyle, kamusal alana her çıkışta başka bir kıyafet içinde

olma gerekliliği vurgulanmakta; bu etkinlikler arasında konserlere,

tiyatroya ya da kayağa gitmek ya da davetlere katılmak

gibi etkinliklere özellikle işaret edilmektedir.

2. Kombinler çerçevesinde sunulan kıyafetlerin büyük bir bölümü,

yerli ya da yabancı modacıların haute couture (yüksek dikiş,

tek olan ve el emeğiyle yapılan kıyafet üretimine verilen

isim)ürünleridir ve bu nedenle de çok yüksek fiyatlarla satılmaktadır.

Bu dergilerden bazılarında önerilen kombinlerde yer

alan parçaların fiyatları toplandığında, “stil sahibi” bir kadının

haftanın tek bir günü, gündüz saatlerinde kamusal alana

çıkmasının maliyeti kaban, tunik, pantolon ve bottan oluşan

bileşimde yaklaşık 10 bin liradan, tunik, etek, eşarp, çanta ve

ayakkabıdan oluşan bir kombinde ise 14 bin liradan başlamaktadır.

On binlerce avrodan satışa sunulan “ultra-lüks” özel tasarım

takılar, makyaj çantaları, saatler, şallar, atkılar, tunikler,

gelinlikler, yüksek fiyatlarının nedeni olan tasarımcıların

isimleriyle birlikte reklam edilmektedir

3. Metinlerde sıklıkla kullanılan sözcüklere bakıldığında, seçilen

terimler arasında şunlar göze çarpmaktadır: Stil, stil ikonu

olmak, klas olmak, güzellik, güzelliğini keşfetmek, güzellik

sırları, kendi stilini oluşturmak, asalet, zarafet, şıklık, şıklığa

şıklık katmak, şıklık yarışı içinde olmak, şıklığından taviz vermemek,

şıklığı tamamlamak, ışıltı, başarı, ihtişam, tutku, seçkinlik,

bakımlılık, saflık, cesurluk, göz kamaştırmak, göz alıcı

olmak, cazibe, aristokrat görünüm, moda severlik, modaya ayak

uydurmak, moda camiası, moda tasarımı, kendini yıldız gibi hissetmek, her ortamda fark edilmek, fark yaratmak, parlamak,

kombinlemek, saray esintileri, lüks, ultra-lüks, lüksün sınırlarını

zorlamak, kendini iyi hisseden modern bir kadın olmak, kilo

yönetimi, diyet, stresle mücadele, detoks, uyum, hit olmak/hit

parçaları seçmek, sezon, lezzetler/tatlar, vücut tipleri, farklı olmak,

neyi, nerede, ne zaman giyeceğini bilmek, alışverişin altın

kurallarını bilmek, sofistike bir görünüm kazanmak, gittiği

davette ilgi odağı olmayı başarmak, ayakları yerden kesilmek,

kreasyon, vintage (modada eskiye dönüş), couture (zaman zaman

modaevi terimi yerine de kullanılmaktadır), haute couture,

kadın dolabının olmazsa olmazları, yenilikçilik, her yeni sayıda

bine yakın yeni ürünle tanışmak/onları almak ve kullanmak,

büyüleyici bir başkent olarak Paris, Paris modası, Fransız modasının

tanrıçası olarak(Coco)Chanel ve İslam dünyasının moda

ikonu olarak da first lady Sheika Mozah bint Nasser al Missned.

4. Kozmetik reklamları bu dergilerin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.

Çok-uluslu şirketlerin ürettiği yüzlerce çeşit

makyaj malzemesi, yaşlanma karşıtı cilt bakım ve saç bakım

ürünleri, serumlar, pudralar, fondötenler, nemlendiriciler, peeling

ürünleri, ojeler, rujlar, farlar, rimeller, losyonlar, allıklar

ve parfümlerin reklamları yanında “helal” sertifikalı yeni

kozmetik ürünlerinin de piyasaya girdiği haber verilmektedir.

Ama bu yerli ürünler diğerleri yanında sayı ve etki gücü açısından

oldukça geride kalmaktadır. İyi, güzel, gösterişli ve dikkat

çekici bir dış görünüş, kadın açısından ziyadesiyle önemli hatta

temel hedef olarak sunulmaktadır.

5. Dış görünüşün ya da görünürlüğün önemli bir parçası da konuttur.

Moda dergilerinde, giysiler ve takılar kadar ısrarla vurgulanan

bir diğer ihtişam ögesi kapılı-kapalı yerleşmeler (bkz

Yücebaş 2012: 73-77) ve rezidanslardır. Dergilerde tanıtılan

konutların kullanım alanlarına bakıldığında, 180 metrekareden

620 metrekareye kadar uzanan ölçekte bir genişlik göze

çarpmakta; bu konut alanlarının ihtişamlı sosyal tesislerinden,

SPA’larından vurgulu bir biçimde bahsedilmektedir.

6. İslami moda dergileri, dekorasyona da önemli bir yer vermekte

ve gerek haber gerekse reklam bağlamında “kamusal görünürlüğe sunulmuş özel alanların” nasıl düzenlenmesi gerektiğine ve tüketim

eğilimlerine dair bilgiler, görseller içermektedir. Güzellik salonlarının,

mobilya mağazalarının, plastik cerrahi hastanelerinin,

pahalı cep telefonlarının, değerli taşlarla süslü kalemlerin, otel ve

tatil köylerinin, tatil ve umre tur operatörlerinin, havayolu şirketlerinin,

mücevhercilerin, lüks araba markalarının ve nihayet

İslami finans kurumlarının reklamları da kamusal görünürlüğün

önemli tamamlayıcıları olarak dergilerde yer almaktadır.

7. Kitle iletişim araçlarının ve seri üretimin etkisiyle modanın bugün

kitleler tarafından daha rahat ve yoğun olarak takip edilmeye

çalışılması, genelde moda ile ilgilenenlerde özelde ise İslami

moda dergilerinin bir kısmında moda/stil ayrımının yapılmasına

yol açmıştır. Sınıf farklarının vurgulanmasının bir aracı

olarak stil terimi işin içine “bireysel tercihi” sokmakta ve “salt

taklidin yerine yaratıcılığın ikame edildiğini” ima etmektedir:

“Moda kitlelere, stil ise kişiye özgüdür” (Aslan 2013: 106).

8. Dergilerin önemli başlıklarından biri, cemiyet hayatının ünlü

şahsiyetlerinin katıldığı davetler ile hayır faaliyetleridir. Hangi

ünlü hangi toplantıya katılmış ve bu sırada da hangi ünlü tasarımcının

kıyafetini giymiştir? Oscar törenlerinde hangi ünlünün

hangi kıyafeti giydiğine dair yorum ve resimler de hem magazin

basınının dedikodu sütunlarına gönderme yapmakta hem de

okuyucu hanımlara farklı kıyafet alternatifleri sunmaktadır.

9. İslami moda dergilerinin hemen hepsinde, derginin çıkışını meşrulaştırma

ve geçmişte modanın hararetli bir eleştirmeni olmuş

başörtülü kadınları bu dergilerin gerekliliğine inandırma çabası

gözlenmektedir. Buna genel anlamda meşruiyet arayışı denilebilir.

Söz konusu meşrulaştırmalar arasında, başka pek çok örnek yanında

şunlar sayılabilir: Geçmişte “İslami mücadele” içinde olmuş,

kendi hayatlarında klasik bir tesettür çizgisini takip edegelmiş kadın

sivil toplum önderlerinden defile türü faaliyetlerin yararı konusunda

demeçler alınması; hemen her sayıda okuyuculara umre

hediye edilmesi; sevgililer günü, kadınlar günü ya da anneler günü

gibi tüketimi teşvik eden özel günlerin anılmadığının ya da bu günlere

asıl İslami içeriğinin kazandırıldığının iddia edilmesi; Sevgililer

gününde hakiki aşkın Allah sevgisi olduğunun vurgulanması, Mevlana gibi tasavvuf büyüklerinden söz eden yazılar yayınlanması;

kadının dişiliğinin bir ibadet olduğu yönünde fetvalar veren İslam

âlimlerinin görüşlerinin dergi sayfalarında yer alması (Tokyay

2013: 84-87); moda dergilerinin amacının tesettürün sevdirilmesi

olduğunun altının çizilmesi (Erbil 2013: 44-48) vb. Ancak söz konusu

yayınlar, “batı medeniyetinin” hayatımıza getirdiği günlere

ve tüketime karşı hassas olduklarını iddia etseler de, bu günlerin

içeriği dergilerin aylık dosya konularını oluşturmakta, böylece

okuyucuya hatırlatılmakta ve reklamlarda da ürünleri bu “gün”

vesilesiyle pazarlama stratejisine uygun davranılmaktadır.

Sonuç ve Değerlendirme

Genel olarak Müslüman toplumlarda, özelde ise yirminci yüzyıl İslam

düşüncesinde, kapitalizm ve sınıflaşma olgusu eleştirel olarak değerlendirilmiş

ve toplumdaki sınıfsal farklara işaret eden görsel imgelere

karşı içsel bir mesafe konulmuştur. Üstünlüğün takva ile olduğu ifadesinde

vurgulanan eşitlemeci tavsiye, Batı’da alt sınıfların husumetinden ve

şiddetinden kaçınma, kendini güvenceye alma saikıyla başvurulan tek-tip

giyim anlayışından farklı bir eğilimin ürünü olarak önemsenmiş ve tavsiye

edilmiştir. Sınıf olgusunu tümüyle reddetmese bile, mümkün olan her

yolla eşitsizliklerin giderilmesine dönük politikaları destekleyen İslami

arayışlarda olsun, yaşam standartları arasındaki farkların vurgulanmasını

ayıp sayan geleneksel toplumlarda olsun, eşitlemeci eğilimler, kanaat,

zenginliği göstermeme, göz hakkı vs. kavramlar bağlamında desteklenegelmiştir.

Bu bağlamda, tüketim üzerinden sınıflar arasına sınır çizme eğiliminin

Müslüman toplumlarda fazlaca gözlenen, benimsenen ve önerilen

bir tutum olmadığını söylemek mümkündür. Bu meselenin bir yönüdür.

Moda ve tüketim olgusunu kadın-kamusal alan ilişkisi açısından

da ele almak mümkündür. Gençtürk-Hızal(2003: 75), Berktay’a atıfla,

örtünmenin “Müslüman kadının dış dünyaya bir başka ifadeyle kamusal

alana çıkışını sağlayan bir araç” olduğunu vurgulamaktadır. Ancak

Berktay’a göre, “örtünen kadın dışarıya da çıksa ‘içeride’ yani mahremiyetin

alanında kalır. Moda dergileri özel alan-kamusal alan arasındaki

bu ilişkiyi tersyüz etmekte ve kadını içeride de kalsa, çalışmasa da, görünür

olmak ve sergilemek üzere -üretimin değil- tüketimin kamusuna

çıkmaya yönlendirmektedir.

İslami moda ya da tesettür dergilerinde sunulan/reklam edilen ürünler

–binlerce avroluk takılar, pahalı ve haute couture kıyafetler- örtünmek

için değil “sergilenmek” içindir. Bu nedenle kadın bedeninin ve

zihin dünyasının görünürlüğe hazırlanması gerekir. Nasıl algılanacağı,

nasıl görüleceği, beğenilip beğenilmeyeceği önemlidir. Bu bakış açısı,

özel alan-kamusal alan ayrımının giderek nasıl karmaşıklaştığını göstermesi

bakımından anlamlıdır. Kamusal alan kavramı, siyaset literatüründe

devlete ait olanı, kadın araştırmaları bağlamında ise evsel alanının

dışında kalan alanları –özellikle de çalışma/üretim faaliyeti içinde olma

anlamında- ifade ediyordu. Bugünse, tam da Veblen’in vurguladığı anlamda,

eşinin servetini/statüsünü/sınıfını göstermek üzere giyinmesi ve

bunu kamusal alanda sergilemesi beklenen bir Müslüman kadın imgesi

ortaya çıkmaktadır. Bu noktada Veblen’in kadının tarih boyunca kendi

adına davranan bir varlık olamadığı tespitine gönderme yapmak gerekir.

Ona göre kadın kocasının statüsünün gösterenidir. Dolayısıyla, bedensel

iş yapmasına izin vermeyecek kıyafetleri giymesi ölçüsünde, efendisinin

statüsünü o denli başarıyla göstermiş olacaktır. Özetle, İslami moda dergilerinin

oluşturmaya çalıştığı kadın imajı, aktif bir siyasi ve toplumsal

özneye, kendi yapıp ettikleriyle sosyal alanda var olan ve onu dönüştüren

etken bir varlığa değil, kocasının statüsünün göstereni olan, özgürlükten

yoksun, edilgen bir varlığa gönderme yapmaktadır. Bu tüketim kalıpları,

kapalı-kapılı yerleşimlerdeki, prestij konut alanlarındaki, kısacası

kentlilerin “öteki” ile temasını engelleyen yerleşim modelleri içindeki

steril yaşam tarzlarının parçasıdır. Bu mekânsal kapanma da, tıpkı giysiyle

çizilen sınırlar gibi sınırlar çizmekte; yaşam alanlarını tek-sınıflı,

tek-kültürlü ve tek-dinli hale getirmektedir. Bu mekân anlayışları ve tüketim

kalıpları üzerinden Müslümanlar, kendilerini güvenli hissettikleri

özel alanlarında, mahremiyeti yeniden üretmeye çalışırken modernitenin

kamusalını ve sınıflı kapitalist toplum modellerini meşrulaştırarak

içselleştirmekte ve yeniden-üretmektedirler.